Een gemechaniseerde middeleeuwse viool?
Een mysterieus vreemd ding is het.
Ergens gevonden tijdens een middeleeuws avontuur...
Het ziet er uit als een gitaar met piano toetsen, maar om geluid uit te krijgen dien je aan een zwengel - lier te draaien…
Het werkt niet op lucht zoals een orgel,
en werkt zelfs een beetje magisch…
Geluid van dit muziekinstrument doet een beetje denken aan een doedelzak of schalmei maar dan met een vioolachtige klank.
Ergens gevonden tijdens een middeleeuws avontuur...
Het ziet er uit als een gitaar met piano toetsen, maar om geluid uit te krijgen dien je aan een zwengel - lier te draaien…
Het werkt niet op lucht zoals een orgel,
en werkt zelfs een beetje magisch…
Geluid van dit muziekinstrument doet een beetje denken aan een doedelzak of schalmei maar dan met een vioolachtige klank.
“Draailier” ofwel “Vioolwiel” ...
In meerdere landen heet het “Hurdy gurdy”
In het Frans: Vielle à roue
Duits: Drehleier of Radleier
Spaans, Zanfona
Engels: Hurdy-gurdy
Deens: Drejlire
Italiaans: Ghironda
Pools: Lira korbowa
Sloveens: Nira
Zweeds; Gurdy
Ijslands: hraðaskúr
Fins: Hurdy-Gurdy
Japans: Hādigādi
Turks; Hurdy-gurdy
Perzisch: Gardi
Arabisch: Alt alhardi jurdi
Nepalees: Harḍī-garḍī
Russisch: Sharmanka
Filipeins: Hurdy-Gurdy
In meerdere landen heet het “Hurdy gurdy”
In het Frans: Vielle à roue
Duits: Drehleier of Radleier
Spaans, Zanfona
Engels: Hurdy-gurdy
Deens: Drejlire
Italiaans: Ghironda
Pools: Lira korbowa
Sloveens: Nira
Zweeds; Gurdy
Ijslands: hraðaskúr
Fins: Hurdy-Gurdy
Japans: Hādigādi
Turks; Hurdy-gurdy
Perzisch: Gardi
Arabisch: Alt alhardi jurdi
Nepalees: Harḍī-garḍī
Russisch: Sharmanka
Filipeins: Hurdy-Gurdy
Tangenten
Melodiesnaar
bourdonsnaar/drone
Sleutels
(Stemsleutels)
(Stemsleutels)
Melodiesnaar
Bourdonsnaar (BAS)
Bourdonsnaar (Trompet)
Bourdonsnaar
Tangenten
Toetsen halve noten
(Schuiftoetsen)
(Schuiftoetsen)
Oorspronkelijk was deze draailier met 2 melodiesnaren en dubbele tangenten.
De tangenten waren te lang zodat zij vaak omsloegen. Regelmatig worden de tangenten uit andere houtsoorten getest ook uit verschillende lengtes om verschillende ervaringen op te doen...
De tangenten waren te lang zodat zij vaak omsloegen. Regelmatig worden de tangenten uit andere houtsoorten getest ook uit verschillende lengtes om verschillende ervaringen op te doen...
Kam
Kam
voor melodieonsnaar
voor melodieonsnaar
Wiel
Tangentenkast
Sleutels
(Stemsleutels) Pegs
(Stemsleutels) Pegs
Sleutel
Staartstuk
Toetsen halve noten
(Schuiftoetsen)
(Schuiftoetsen)
Toetsen hele noten
(Schuiftoetsen)
(Schuiftoetsen)
Wielkapsteun
Wielkapsteun
Draaiknop
of
handvat
of
handvat
Trompetsnaar
Melodiesnaar
Bourdon snaar (BAS)
Tangenten
(Houten vlaggen)
(Houten vlaggen)
Kam
voor bourdonsnaar
voor bourdonsnaar
Rozet
(Klankgat)
(Klankgat)
Rozet
(Klankgat)
(Klankgat)
Toetsen halve tonen
Tangentenkast
Toetsen hele tonen
Wielkap
Sleutels
Wielkapsteun
Draailier uitgelegd...
kam
Wiel
Melodiesnaar
met katoen
met katoen
Wielkap
Wielkapsteun
Waarom zien de snaren op deze plaatsen aan het wiel zo versleten uit?
Het lijkt wel zo dat de snaren bijna stuk gespeeld zijn maar dat is het niet.
De snaren zijn niet versleten.
Hetgeen je ziet is katoen wat op de snaren is aangebracht.
De snaren zijn omwikkeld met fijn zuiver pluis/donsig katoen om het doorslijten van de wrijving op het wiel te voorkomen.
Bovendien zorgt het ook voor een iets fijnere klank.
Deze afbeelding dient louter als voorbeeld.
Als men vers katoen aanbrengt dan heb je het snel voor
dat het niet goed verspreid en propt het zich op naar verschillende richtingen.
Dan krijg je snel dit effect.
De snaren zijn niet versleten.
Hetgeen je ziet is katoen wat op de snaren is aangebracht.
De snaren zijn omwikkeld met fijn zuiver pluis/donsig katoen om het doorslijten van de wrijving op het wiel te voorkomen.
Bovendien zorgt het ook voor een iets fijnere klank.
Deze afbeelding dient louter als voorbeeld.
Als men vers katoen aanbrengt dan heb je het snel voor
dat het niet goed verspreid en propt het zich op naar verschillende richtingen.
Dan krijg je snel dit effect.
Hars opgelost in alcohol
Hars vermalen tot poeder
Zwengel/kruk/lier
Sleutel
Harde hars
Op het wiel wordt natuurlijke gezuiverde hars aangebracht dat maakt de oppervlakte een beetje stroef.
Als er dan een snaar overheen wrijft dan stuitert de snaar waardoor een vibrerend geluid ontstaat, gekend zoals bij een viool. Het wiel werkt dan zoals een strijkstok dat overheen de snaren gestreken wordt.
Als er dan een snaar overheen wrijft dan stuitert de snaar waardoor een vibrerend geluid ontstaat, gekend zoals bij een viool. Het wiel werkt dan zoals een strijkstok dat overheen de snaren gestreken wordt.
Men vermoed dat het al bestaat sinds de 10e a 11e eeuw.
Oude geschriften verwijzen wel naar “Hucbald” van St Amand
een Franse monnik die het organistrum daar beoefende.
Een bijzondere beeldje vind je terug in “Kathedraal van Santiago de Compostella” +- anno 1188“The Porch of Glory” In het grote beeldhouwwerk versiering vind men een beeldje met 2 koningen die een “organistrum” bespelen.
Een groot instrument zodat er 2 personen voor nodig waren om op te spelen.
De ene draait aan een zwengel en de andere trok de toetsen naar boven inplaats naar boven te
duwen zoals het heden gedaan wordt.
Daar is ook nog geen trompetsnaar op te zien, dat kwam pas veel later pas bij net
zoals de resonantiesnaren die werden pas toegevoegd rond +- 16e eeuw
In een oud Spaanse klooster wat gesticht werd in 1194 is een schilderij uit 14e eeuw terug te vinden met een gitaar Vedel draailier model. De tangentenkast lijkt de hals van een gitaar te zijn inplaats fretten, de klankkast is ook apart en heeft wel 6 klank gaten.
Op het oude “Kathedraal van León” anno 13e a 14e eeuw is daar ook een draailierspeler terug te vinden in het
stenen beeldhouwwerk. Een draailierspeler met een rechthoekig kist model...
Oude geschriften verwijzen wel naar “Hucbald” van St Amand
een Franse monnik die het organistrum daar beoefende.
Een bijzondere beeldje vind je terug in “Kathedraal van Santiago de Compostella” +- anno 1188“The Porch of Glory” In het grote beeldhouwwerk versiering vind men een beeldje met 2 koningen die een “organistrum” bespelen.
Een groot instrument zodat er 2 personen voor nodig waren om op te spelen.
De ene draait aan een zwengel en de andere trok de toetsen naar boven inplaats naar boven te
duwen zoals het heden gedaan wordt.
Daar is ook nog geen trompetsnaar op te zien, dat kwam pas veel later pas bij net
zoals de resonantiesnaren die werden pas toegevoegd rond +- 16e eeuw
In een oud Spaanse klooster wat gesticht werd in 1194 is een schilderij uit 14e eeuw terug te vinden met een gitaar Vedel draailier model. De tangentenkast lijkt de hals van een gitaar te zijn inplaats fretten, de klankkast is ook apart en heeft wel 6 klank gaten.
Op het oude “Kathedraal van León” anno 13e a 14e eeuw is daar ook een draailierspeler terug te vinden in het
stenen beeldhouwwerk. Een draailierspeler met een rechthoekig kist model...
 - kopie.jpg)
De draailier verspreide zich doorheen heel Europa in tijden van de kruistochten.
Er ontstonden door de eeuwen heen vele nieuwe vormen en modellen…
Rond 14e eeuw ontstond daaruit in het hoge noorden de Moraharpa.
Een instrument dat ook bizar uit ziet, heeft veel weg van een draailier maar inplaats
dat het met een wiel wordt aangedreven maakt men daar gebruik van een korte strijkstok inplaats van een houten wiel,
de houten schuifbare toetsen met tangenten bleven. Pas tijdens renaissance veranderde de Moraharpa naar een nyckelharpa omwille men dan pas de halve noten en sympathische snaren aan toevoegde.
De organistrum was een populair en een geliefd instrument in vele kerken.
Tot rond 12e eeuw de orgel zijn doorbraak maakte verdween de organistrum.
Sindsdien raakte de organistrum - later de draailier ook meer in de vergetelheid bij het groot publiek en bleef het hier
en daar bij sommige folk muzikanten een populair ding.
Heden kent de draailier terug een beetje zijn opmars, echter wel meer de gemoderniseerde modellen met
elektrische versterking en moderne stemsleutels enz waarbij de klankkast en
speciale houtsoort eigenlijk geen rol meer spelen.
De klank is absoluut niet te vergelijken met de klassieke akoestische draailier.
Een moderne draailier klinkt als een elektrische gitaar waar ook de klankkast niet meer zo nodig is.
Volledige digitale modellen bestaan er ook al, zonder snaren, het echte geluid en klank is hierdoor wel mee verdwenen.
Het zijn wel leuke modellen om nachts volledig ongestoord met de hoofdtelefoon op te oefenen.
Bij de klassieke akoestische draailier modellen galmt het geluid mooi na...
Spelen met de bourdonsnaar in de achtergrond zorgt voor dat ene magische vreemde effect, er klinkt dan een zachte en constante bas gebrom in de achtergrond wat vergelijkbaar is zoals bij een doedelzak.
De vibratie van een bas bourdon kun je van zeer dichtbij voelen en werkt tegelijk voor sommigen mediterend en rustgevend.
Een draailier live van dichtbij ervaren is anders dan zo op foto’s of video. Live van dichtbij is echt een ander ervaring…
Het klinkt veel minder luid dan een doedelzak en zijn er ook verschillende mogelijkheden om er op te spelen.
Tekst en foto's copyright door Sascha Grimm - Deurne Antwerpen.
Tekst en afbeeldingen zijn auteursrechtelijk beschermd.
Tekst en afbeeldingen zijn auteursrechtelijk beschermd.
Draailier demonstraties
.jpg)
 - kopie - kopie.jpg)
Gelaagd wiel, multiplex hout?
Inderdaad bestond dit absoluut nog niet in de Middeleeuwen, ook niet in de Renaissance.
En triplex bestond toen ook nog niet. Dit is iets van rond ±1830 en pas rond ±1911 commercieel werd.
Waarom wordt dit heden dan gedaan?
Door de vele lagen vervormt het wiel niet in de loop der tijd door vochtigheid/droogte.
Een massief houten wiel vervormt erg snel, zelfs met de beste houtsoorten kun je dit voor hebben.
Dit is een medeoorzaak waarom de draailier door de eeuwen heen minder populair was.
Er werd vroeger wel fineerhout gemaakt, maar dit was steeds nog geen multiplex of triplex.
Fineerhout is al vele duizenden jaren oud en werd gebruikt voor versieringen.
De bouwer van deze replica draailier wil zo de speler enkele garanties bieden zodat de muzikant/speler toch enige tijd de draailier kan gebruiken. Vooraleer het allerlei kuren krijgt en onbruikbaar wordt.
Een dure aangelegenheid is dit alles...
Sommige bouwers camoufleren de zichtbare gelaagde lijnen van het multiplex door een houten band overheen te kleven. Maar de naad/aanzetstuk veroorzaakt soms fijne haperingen als dit niet goed wordt gedaan.
Anderen daartegen gebruiken dan weer een modern kunststof wiel wat soms ook wel POM genoemd wordt.
In de Middeleeuwen werden ook geen draailieren gebouwd om telkens terug open te maken om het wiel te vervangen. Draailieren die gebouwd worden met de gedachte om het wiel te kunnen vervangen zijn eerder iets van deze eeuw, niet eerder. Het komt er eigenlijk op neer, Draailieren waren in de Middeleeuwen vreselijk duur en helemaal niet duurzaam. Eigenlijk was het een duur en zeldzaam wegwerpinstrument.
Tot heden bestaan er enkel middeleeuwse illustraties uit die tijd: miniaturen, schilderijen, stenen beeldjes, kronieken. Maar zijn er nog nooit houten modellen ergens gevonden of bewaard gebleven. Men vermoedt dat een draailier wel gerecycleerd werd, ofwel het hout werd gebruikt voor iets heel anders,of belandde het op den duur in een open vuur. Het is misschien een gedachte, maar Sascha Grimm vermoedt dat ergens in een oude middeleeuwse graftombe wel eens restanten gevonden kunnen worden. In de oudheid begroef men makkelijk wel iemand met zijn spullen waar hij/zij toen der tijd zo aan gehecht was. Of als geschenk. Zo deden de Egyptenaren dit ook en werden ook ridders en koningen, krijgers enz. begraven met welbepaalde bezittingen.
Wie weet wordt er ooit eens iets gevonden in een oud graf van een monnik of zo. De geschiedenis herschrijft zich voortdurend naargelang oude vondsten heden worden gedaan. Als het al dan niet al vergaan is in de loop der eeuwen. Niet overal blijft hout goed. De grootste vermoedens blijven toch bij het idee dat een slecht werkende draailier snel in een open vuur terechtkwam. Iemand die al eens een draailier gehad heeft die enorme kuren heeft zal weten waarover het gaat, men zou dat ding snel gaan haten... :-)
Het is echt geen simpel instrument, en het stelt snel een mens op de proef wat geduld betreft.
Inderdaad bestond dit absoluut nog niet in de Middeleeuwen, ook niet in de Renaissance.
En triplex bestond toen ook nog niet. Dit is iets van rond ±1830 en pas rond ±1911 commercieel werd.
Waarom wordt dit heden dan gedaan?
Door de vele lagen vervormt het wiel niet in de loop der tijd door vochtigheid/droogte.
Een massief houten wiel vervormt erg snel, zelfs met de beste houtsoorten kun je dit voor hebben.
Dit is een medeoorzaak waarom de draailier door de eeuwen heen minder populair was.
Er werd vroeger wel fineerhout gemaakt, maar dit was steeds nog geen multiplex of triplex.
Fineerhout is al vele duizenden jaren oud en werd gebruikt voor versieringen.
De bouwer van deze replica draailier wil zo de speler enkele garanties bieden zodat de muzikant/speler toch enige tijd de draailier kan gebruiken. Vooraleer het allerlei kuren krijgt en onbruikbaar wordt.
Een dure aangelegenheid is dit alles...
Sommige bouwers camoufleren de zichtbare gelaagde lijnen van het multiplex door een houten band overheen te kleven. Maar de naad/aanzetstuk veroorzaakt soms fijne haperingen als dit niet goed wordt gedaan.
Anderen daartegen gebruiken dan weer een modern kunststof wiel wat soms ook wel POM genoemd wordt.
In de Middeleeuwen werden ook geen draailieren gebouwd om telkens terug open te maken om het wiel te vervangen. Draailieren die gebouwd worden met de gedachte om het wiel te kunnen vervangen zijn eerder iets van deze eeuw, niet eerder. Het komt er eigenlijk op neer, Draailieren waren in de Middeleeuwen vreselijk duur en helemaal niet duurzaam. Eigenlijk was het een duur en zeldzaam wegwerpinstrument.
Tot heden bestaan er enkel middeleeuwse illustraties uit die tijd: miniaturen, schilderijen, stenen beeldjes, kronieken. Maar zijn er nog nooit houten modellen ergens gevonden of bewaard gebleven. Men vermoedt dat een draailier wel gerecycleerd werd, ofwel het hout werd gebruikt voor iets heel anders,of belandde het op den duur in een open vuur. Het is misschien een gedachte, maar Sascha Grimm vermoedt dat ergens in een oude middeleeuwse graftombe wel eens restanten gevonden kunnen worden. In de oudheid begroef men makkelijk wel iemand met zijn spullen waar hij/zij toen der tijd zo aan gehecht was. Of als geschenk. Zo deden de Egyptenaren dit ook en werden ook ridders en koningen, krijgers enz. begraven met welbepaalde bezittingen.
Wie weet wordt er ooit eens iets gevonden in een oud graf van een monnik of zo. De geschiedenis herschrijft zich voortdurend naargelang oude vondsten heden worden gedaan. Als het al dan niet al vergaan is in de loop der eeuwen. Niet overal blijft hout goed. De grootste vermoedens blijven toch bij het idee dat een slecht werkende draailier snel in een open vuur terechtkwam. Iemand die al eens een draailier gehad heeft die enorme kuren heeft zal weten waarover het gaat, men zou dat ding snel gaan haten... :-)
Het is echt geen simpel instrument, en het stelt snel een mens op de proef wat geduld betreft.
Het wiel van de draailier.
Over draailieren valt altijd wat te vertellen en te leren…
"De voorloper van de draailier is het organistrum, zoals de vedel de voorloper is van de hedendaagse viool.
De voorlopers van de nyckelharpa zijn de moraharpa, de draailier en (vroeger) het organistrum."
"De voorloper van de draailier is het organistrum, zoals de vedel de voorloper is van de hedendaagse viool.
De voorlopers van de nyckelharpa zijn de moraharpa, de draailier en (vroeger) het organistrum."
.png "This is not a logo but a hand-painted artwork by Grimm and is for sale for €6,000,000")
Melodiesnaar/drone